4 προτάσεις για σχολικές αποαποικιακές δράσεις στην Ελλάδα

Στα πλαίσια εργασίας για το σεμινάριο “Αποικιοκρατία και πολιτισμική κριτική” (Τομέας Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας) αποφάσισα να γράψω ένα listicle στο οποίο θα προτείνω τέσσερις παρεμβάσεις στην ύλη ορισμένων μαθημάτων της δημόσιας δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα με σκοπό την αποδόμηση της αποικιοκρατικής διαδικασίας.

Αυτές οι προτάσεις μου απευθύνονται στους μαθητές, στους καθηγητές και στην διοίκηση του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, οι οποίοι ως φορείς της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης είναι σε θέση να ενσωματώσουν τις παρεμβάσεις αυτές στην εγκύκλιο των μαθημάτων τους ώστε η αποικιακή συνθήκη να γίνει αντικείμενο διευρυμένης κριτικής θεώρησης.

Η κριτική της αποικιοκρατικής ιδεολογίας θα βοηθήσει τους μαθητές να ερευνήσουν και να κατανοήσουν την πολύμορφη συνέχεια του αποικιοκρατικού φαινομένου, της βίας του, της καταστροφής του και της πολιτισμικής επιρροής του. Γι’ αυτό λοιπόν επέλεξα να παραθέσω ψηφιακό υλικό, το οποίο είναι άμεσα προσβάσιμο μέσω διαδικτύου, συνοδευόμενο από προτεινόμενες ασκήσεις ανάλυσης και σχολιασμού του υλικού με σκοπό την ενθάρρυνση της κριτικής σκέψης και της ερμήνευσης του αποικιοκρατικού και ιμπεριαλιστικού φαινομένου.

Χέλεν Τζόνσον, “Η Απολαυστική Ζωή των Διανοούμενων”, 2016

Το ζήτημα της αποαποικιοποίησης (decolonization) της τέχνης είναι ιδιαίτερα σύγχρονο στον μετααποικιακό κόσμο, όπως προκύπτει και από την ανάδυση κινημάτων διαμαρτυρίας σαν το Rhodes Must Fall που ξεκίνησε τις αρχές Μαρτίου 2015. Είναι ένα ζήτημα επαναδιαπραγμάτευσης και μετασχηματισμού των σχέσεων εξουσίας που επέβαλε η ιδεολογία της λευκής υπεροχής και το λευκό προνόμιο μέσω της τέχνης. Ως μία λύση σε αυτό το ζήτημα θα μπορούσε να θεωρηθεί η ανάδειξη του μετααποικιακού καλλιτεχνικού ρεύματος στην θέση της επικρατούσας δυτικής οπτικής στην τέχνη. Η μετααποικιακή τέχνη είναι ο αντίλογος στα κατάλοιπα της αποικιοκρατικής κουλτούρας του σήμερα, φέρνοντας συχνά στο προσκήνιο θέματα εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας, φυλής και εθνικότητας. Δεν χαρακτηρίζεται απαραίτητα από ένα ομοιογενές ύφος ή συγκεκριμένες τεχνικές, αλλά η χρήση του Συμβολισμού στις μετααποικιακές τέχνες έχει μεγάλη απήχηση.

Γι’ αυτό το λόγο πιστεύω πως εύκολα θα μπορούσε να συμπεριληφθεί η μετααποικιακή τέχνη στα Εικαστικά της Β’ Γυμνασίου, και συγκεκριμένα στην υποενότητα “Αλληγορικά και συμβολικά έργα” που είναι μέρος της τέταρτης ενότητας του μαθήματος “Ανάλυση έργου - Ιστορία της τέχνης”. Η υποενότητα αυτή ήδη πραγματεύεται έργα τέχνης στα οποία οι δημιουργοί τους χρησιμοποιούν τον Συμβολισμό για να εκφράσουν την θεματική τους, αλλά περιορίζεται κυρίως στον θρησκευτικό συμβολισμό και την ανάλυση του συμβολικού και αλληγορικού στοιχείου κάποιων ευρωπαϊκών έργων τέχνης. Ο εξω-ευρωπαϊκός λόγος ή έστω η κριτική στην ευρωπαϊκή επιρροή και επιβολή στην τέχνη (ακόμα και από άλλους Ευρωπαίους καλλιτέχνες) δεν παρίσταται πουθενά στα περιεχόμενα της υποενότητας. Αφού, λοιπόν, το ρεύμα του Συμβολισμού επιχειρείται να γίνει κατανοητό στους μαθητές, γιατί δεν τους προσφέρεται πιο εμπλουτισμένο υλικό που ανταποκρίνεται στα σύγχρονα κοινωνικά δρώμενα; Γιατί δεν προσφέρεται στους μαθητές εικαστικό υλικό από καλλιτέχνες του μετααποικιακού ρεύματος;

Η μετααποικιακή τέχνη, που το υπόβαθρό της είναι η μετααποικιακή θεωρία των κοινωνικών επιστημών, δεν σχετίζεται απλά με την ανεξαρτητοποίηση των εθνών από την εξουσιαστική αρχή των μητροπόλεων. Αναλύει και συζητά την πολιτισμική “κληρονομιά” της αποικιοκρατίας και τις κοινωνικές επιπτώσεις της εκμετάλλευσης των ανθρώπων και της γης τους από τους αποίκους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι συντελεστές του μετααποικιακού ρεύματος να αντιπαρατίθενται στην επίμονη δυτική αναπαράσταση των εξω-ευρωπαϊκών κοινωνιών στην τέχνη. Έτσι, στα έργα αυτού του ρεύματος οι συμβολισμοί καλύπτουν πληθώρα θεματικών προβληματισμών που ανταποκρίνονται σε σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα. Εξετάζοντάς τα οι μαθητές θα έχουν την ευκαιρία να πληροφορηθούν για επίμαχα θέματα που βρίσκονται στο κοινωνικό προσκήνιο της εποχής τους.

Επομένως, ως προσθήκη στην υποενότητα “Αλληγορικά και συμβολικά έργα” του μαθήματος προτείνω το εικαστικό έργο της Χέλεν Τζόνσον (Helen Johnson) “Η Απολαυστική Ζωή των Διανοούμενων” (“A Feast of Reason and a Flow of Soul”), συνοδευόμενο από μία εργασία που σκοπό θα έχει την παρότρυνση των μαθητών να εξασκήσουν την κριτική τους σκέψη και να εντοπίσουν τους διάφορους συμβολισμούς του έργου.

“Η Απολαυστική Ζωή των Διανοούμενων” της Χέλεν Τζόνσον είναι ένα έργο που αναμειγνύει μεταφορικά και συμβολικά στοιχεία για να περιγράψει και να σχολιάσει την ιστορία της εγκατάστασης Ολλανδών και Βρετανών αποίκων στην Αυστραλία και τις επιπτώσεις που είχε η καταπίεση των αυτοχθόνων της περιοχής. Στο έργο παρουσιάζεται μια ομάδα φαινομενικά ευυπόληπτων ανδρών, φορώντας ρούχα που θυμίζουν ενδυμασίες του 19ου αιώνα, ωστόσο αυτοί δεν είναι απλοί τζέντλεμαν μιας άλλης εποχής. Αναπαριστούν το κύκλωμα διαφθοράς στο οποίο βασίστηκε η εγκαθίδρυση των αποικιών στην Αυστραλία, με τους άνδρες να δωροδοκούν και να δωροδοκούνται και να κρατούν χάρτες με την γη που πήραν αυθαίρετα από τους ιθαγενείς. Από τα οπίσθια ορισμένων φιγούρων παρατηρούμε να βγαίνουν σε μορφή αναδιπλούμενου κειμένου, στίχοι από τον εθνικό ύμνο της Αυστραλίας και πίσω από την επιφάνειά τους, διακρίνεται μέσα στις φιγούρες η λεπτή σκιά των σπλάχνων τους, συμβολίζοντας την ενοχή τους, την οποία όμως δεν παραδέχονται και την κρατούν κρυφή και από τους εαυτούς τους.

ΕΡΓΑΣΙΑ
Να βρείτε τα συμβολικά στοιχεία ή τις αλληγορίες στο παραπάνω έργο της Χέλεν Τζόνσον και να εξηγήσετε, σύμφωνα με την δική σας άποψη, γιατί η καλλιτέχνης επιλέγει να χρησιμοποιήσει διαφορετικές στρώσεις και υφές για το καθένα από αυτά. Μήπως η χρήση των διάφορων στρώσεων είναι συνυποδηλωτική της πολυπλοκότητας της Αυστραλιανής ιστορίας και της αποίκησής της από Ευρωπαίους;

Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρω την φεμινιστική πανκ σκηνή ως το κατεξοχήν μουσικό ρεύμα για την αποδόμηση της επίμονης αποικιακής κουλτούρας. Διότι, η ράιοτ γκερλ (riot grrrl) πανκ μουσική βασίζεται στην πανκ και ίντι (indie) υποκουλτούρα και στην φεμινιστική αφύπνισή της που της επέτρεψε να επεκταθεί σε πολλές άλλες πολιτικές θεματικές πέρα από εκείνες που απασχολούσαν τα πρώτα κύματα της πανκ μουσικής. Τα ράιοτ γκερλ συγκροτήματα από τις αρχές της δεκαετίας του ‘90 έως και σήμερα επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στις εμπειρίες διάφορων περιθωριοποιημένων ομάδων συνθέτοντας μουσική για προβλήματα όπως την βία κατά των γυναικών, την πατριαρχία, τη κουλτούρα του βιασμού και τον ρατσισμό που τον θεωρούν το αποτέλεσμα της δυτικής, λευκής επιβολής σε άλλους πολιτισμούς. Την στρατηγική της αποικιοκρατίας, δηλαδή, που διατυμπάνιζε το χρέος του λευκού ανθρώπου να “εκπολιτίσει” ή να ξεριζώσει τους κατοίκους όλου του μη-ευρωπαϊκού κόσμου. Το φεμινιστικό πανκ γρήγορα εξαπλώθηκε πέρα από τις μουσικές του ρίζες και δημιούργησε ένα παγκόσμιο κίνημα που αμφισβητούσε την δεδομένη αρχή του σεξισμού, της βίας εναντίον των μειονοτήτων και του ρατσισμού.

Παρόλα αυτά, ανοίγοντας το βιβλίο της Μουσικής Γ’ Γυμνασίου στο κεφάλαιο “Από το γκόσπελ στο ροκ” και προπάντων στην ενότητα του κεφαλαίου για την πανκ μουσική “Πέτρα που κυλάει δεν χορταριάζει”, δεν υπάρχει καμία αναφορά στην ράιοτ γκερλ πανκ μουσική και στο σημαντικό κοινωνικό της έργο. Όλος ο λόγος για την ροκ και την πανκ γίνεται από την σκοπιά των λευκών ανδρών μουσικών, οι οποίοι δεν έχουν αντιμετωπίσει δυναμικά το ζήτημα της αποικιακής “κληρονομιάς”. Απαραίτητη θεωρώ, λοιπόν, την παρέμβαση στο μάθημα της μουσικής στην τελευταία τάξη του γυμνασίου με τον κριτικό λόγο των ράιοτ πανκ καλλιτεχνών για την καλύτερη κατανόηση της μετααποικιακής συνθήκης και της αυτοδιάθεσης των ανθρώπων.

Για αυτό το μάθημα εισηγούμαι να ενταχθεί ένα τραγούδι από το ράιοτ γκερλ πανκ συγκρότημα Ντάουνταουν Μπόιζ (Downtown Boys), το “Monstro” (μτφρ.“Τέρας”) και να αναλυθούν οι στίχοι του από μαθητές, αφομοιώνοντας έτσι το κοινωνικό αντιαποικιακό μήνυμά του πιο άμεσα.

“Monstro”, Downtown Boys ― “Τέρας”, Ντάουνταουν Μπόιζ

Why is it that we never have enough ― Γιατί δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε αρκετές
with just what's inside of us? ― όταν είμαστε απλά ο εαυτός μας;

Today, today we must scream ― Σήμερα, σήμερα πρέπει να φωνάξουμε
at the top of our lungs ― όσο πιο δυνατά μπορούμε
that we are brown, we are smart! ― ότι είμαστε μελαψές, είμαστε έξυπνες!

Monstro que come los muertos ― Τέρας που τρέφεσαι με νεκρούς
Monstro que tiene la culpa ― Ένοχο τέρας
Monstro que mames externo ― Τέρας που έξω με προκαλείς
Y te mato monstro ― Σε σκοτώνω τέρας

No Soy ― Δεν είμαι
Tu actividad ― Η ενασχόλησή σου
No Soy ― Δεν είμαι
Tu claridad ― Η διαύγειά σου
No Soy ― Δεν είμαι
Tu identidad ― Η ταυτότητά σου
me acuerdas? ― με νιώθεις;

She's brown, she's smart! ― Είναι μελαψή, είναι έξυπνη!

ΕΡΓΑΣΙΑ
Ακούστε το τραγούδι διαβάζοντας παράλληλα τους στίχους και συζητήστε με τους συμμαθητές σας τι πιστεύετε ότι αντιπροσωπεύει το “τέρας”. Για ποιο λόγο είναι “ένοχο”; Έχει σχέση με τις αδικίες που διαπράχτηκαν από λευκούς σε βάρος ιθαγενών στο παρελθόν και μειονοτήτων στο παρόν;

Εκείνο που προέχει για να αλλάξουμε τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την αποικιοκρατική διαδικασία είναι η ιστορική ανάλυσή της χωρίς τους επίμονους και προβληματικούς όρους του παρελθόντος. Αυτοί οι προβληματικοί όροι, που οι ίδιες οι μητροπολιτικές χώρες διαμόρφωσαν για να περιγράψουν τις αποικίες και τις συνθήκες που επικρατούσαν σε αυτές, συχνά συναντώνται στις επίσημες ιστορικές αφηγήσεις των ευρωπαϊκών κρατών. Πρέπει να ανταλλάξουμε την απόλυτη οπτική γωνία των αποικιοκρατών με αυτή των αποικιοκρατούμενων ώστε να αναμορφώσουμε τις άνισες σχέσεις εξουσίας που υπάρχουν στην εξιστόρηση των γεγονότων.

Στο μάθημα της “Ιστορίας του νεότερου και σύγχρονου κόσμου” της Γ’ Γενικού Λυκείου (Γενικής Παιδείας) εξάλλου, η προβληματική ορολογία που χρησιμοποιείται για την παρουσίαση του αποικιοκρατικού παρελθόντος είναι εμφανής και η αφηγηματική και κοινωνική της “αναβάθμιση” αναγκαία. Στο Κεφάλαιο Β’ και υποενότητα “Η ακμή της Ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας” οι ήπειροι της Αφρικής και της Ασίας χαρακτηρίζονται ως “υπανάπτυκτες οικονομικά” και “ανίσχυρες στρατιωτικά” με μόνο γνώμονα το ιμπεριαλιστικό και καπιταλιστικό αξιολογικό κριτήριο. Επιπλέον, το κείμενο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και αυτοαναιρούμενο σε κάποια σημεία, αφού αρχικά αναφέρει την βία και τον εξαναγκασμό που χρησιμοποίησαν οι άποικοι εις βάρος των γηγενών κατοίκων και παρακάτω περιγράφει τους αποίκους ως ευεργέτες των ιθαγενών που κατάφεραν να συσφίξουν τους δεσμούς μεταξύ διάφορων φυλών και να εξαλείψουν πολλές μολυσματικές ασθένειες από τις περιοχές. Αγνοώντας το γεγονός πως αυτή η καταναγκαστική ενοποίηση εξυπηρετούσε την στρατηγική μαζικής εκμετάλλευσης και περιθωριοποίησης των γηγενών κατοίκων και αγνοώντας και όλους τους επιστήμονες που συζητούν την τακτική των αποίκων να χρησιμοποιούν ως “όπλο” τους για την καταστολή των ιθαγενών τις μεταδοτικές ασθένειες αντί να τις εξαλείφουν.

Συνεπώς, για το μάθημα της Ιστορίας θεωρώ κατάλληλη την εκ νέου συγγραφή της υποενότητας που θα ασχολείται με την Ευρωπαϊκή αποικιοκρατία και όχι την προσθήκη υλικού σε αυτή. Η αναθεώρηση του περιεχομένου οφείλει να φέρει ως αποτέλεσμα την πολύπλευρη εξιστόρηση της αποικιοκρατικής ιδεολογίας και διαδικασίας, την χρήση πιο πολιτικά ορθής γλώσσας, την σαφή πληροφόρηση των κινήτρων και των μεθόδων των αποίκων, την εστίαση στις μετέπειτα επαναστάσεις των αποικιών για ανεξαρτητοποίηση και την παράθεση νέου πιο λεπτομερούς και διαδραστικού υλικού όπως τον ψηφιακό χάρτη “Age of Imperialism” .

Οι πηγές “Ο ύμνος της αποικιοκρατίας «Το χρέος του λευκού ανθρώπου» του P. Κίπλινγκ” και “Η κριτική του ιμπεριαλισμού” μπορούν να παραμείνουν στην ύλη, όπως και οι ερωτήσεις στο τέλος τις υποενότητας.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Να συγκρίνετε τη θέση που παίρνουν απέναντι στην αποικιοκρατία ο Άγγλος Ρ. Κίπλιγκ και ο Αμερικανός Μ. Τουέιν και να συζητήσετε την επιχειρηματολογία τους.
2. Ποιες ήταν οι κυριότερες συνέπειες της αποικιοκρατίας για τις χώρες στις οποίες αυτή επιβλήθηκε;

Σε αυτό το μάθημα δεν προτείνω καινούριες εργασίες επειδή πιστεύω πως θα είναι επαρκές το παραπάνω υλικό για να ξεκινήσει διάλογος μεταξύ του μαθητικού συνόλου.

Τέλος, για την κρίση της αποικιακής ιδεολογίας υπάρχουν γραπτά από κοινωνικούς επιστήμονες, πολιτικούς ακτιβιστές, θεωρητικούς και λογοτέχνες. Ο ανθρώπινος λόγος κατέχει μια ξεχωριστή θέση στην μετααποικιακή συνθήκη καθώς τα έργα του ερευνούν επισταμένα τις πολύμορφες επιδράσεις του αποικιοκρατικού παρελθόντος με το παρόν. Τα πεπραχθέντα της αποικιοκρατίας και η συνέχεια της μεταφράζονται με τα γλωσσικά και κοινωνικοπολιτικά εργαλεία του κάθε ερευνητή, ομιλητή και συγγραφέα, δεσμεύοντας όσους συμμετέχουν σε αυτό το διάλογο περί αποικιοκρατίας να διευρύνουν τους γνωστικούς τους ορίζοντες.

Γενικότερα, η διεύρυνση των γνωστικών και κριτικών οριζόντων είναι και ένας από τους κύριους στόχους του μαθήματος της Νέα Ελληνικής Γλώσσας για τους μαθητές του λυκείου, ειδικά για την συνέχεια του μαθήματος στην τάξη της Γ’ Γενικού Λυκείου (Γενικής Παιδείας). Στον θεματικό κύκλο “Ο πόθος της ελευθερίας και η δύναμη της εξουσίας ή ο πόθος της εξουσίας και η δύναμη της ελευθερίας” οι μαθητές μελετούν κείμενα με θεματικές παρόμοιες με αυτές του αποαποικιακού και μετααποικιακού λόγου. Συγκεκριμένα, μελετούν την έννοια της ελευθερίας και της εξουσίας, εντούτοις σχολιάζοντας κείμενα σχεδόν αποκλειστικά από Ευρωπαίους λόγιους και πολιτικούς.

Εάν σε αυτό το θεματικό κύκλο προσθέτονταν μεταφρασμένα αποσπάσματα από κείμενα όπως το άρθρο της επίσημης θέσης του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών για την Αποαποικιοποίηση και από τον Οδηγό Μελέτης του Μάλκολμ Χ για την αυτοδιάθεση και την ανεξαρτητοποίηση από την αποικιοκρατική ιδεολογία εκτιμώ ότι θα είχε ως αποτέλεσμα την σφαιρική κατανόηση των μαθητών για το θέμα της ελευθερίας και της αποικιοκρατίας ως μορφής εξουσίας. Ας σημειωθεί ακόμη ότι οι μαθητές θα μπορέσουν έτσι να αντιληφθούν καλύτερα τις εκτάσεις που πήρε η βία της αποικιακής εξουσιαστικής αρχής και ταυτόχρονα να εξετάσουν την κοινωνική σημασία των αγώνων των πρώην αποικιών για ανεξαρτησία, εμπλουτίζοντας έτσι το γνωσιακό τους πεδίο για την παραγωγή λόγου.

ΕΡΓΑΣΙΕΣ
1. Διαβάζοντας αποσπάσματα από τις παραπάνω πηγές εξηγήστε την έννοια της “αυτοδιάθεσης” και πως νομίζετε ότι αυτή η έννοια σχετίζεται με το αποικιοκρατικό φαινόμενο. Γνωρίζετε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση αγώνα για αυτοδιάθεση;
2. Στην σχολική ημερίδα “Ελευθερία των λαών” του σχολείου σας εκφωνείτε μια ομιλία 500-600 λέξεων στην οποία εστιάζετε σε δύο άξονες:
α) στον αγώνα αυτοδιάθεσης των αποικιών και το ρόλο του ΟΗΕ στην διεκπεραίωση αυτού του έργου
β) στις ενέργειες που κατά την γνώμη σας θα έπρεπε να γίνουν για την επίτευξη της ανεξαρτητοποίησης των ετεροκυβερνούμενων περιοχών