3+1 αμφισημίες της ανθρωπολογίας στην Ελλάδα σήμερα!

Σε πρόσφατο άρθρο του, ο κοινωνιολόγος Dušan I. Bjelić, απογοητευμένος με την ξενοφοβία των Βουλγάρων ενώπιον της προσφυγικής κρίσης, έχει μιλήσει για τη βαλκανική μετααποικιακότητα. Kάνει το επιχείρημα ότι η απάρνηση της αποικιοκρατικής ιστορίας στην Ευρωπαϊκή ιστορία και η προτεραιότητα που δίνεται στο έθνος ως αναλυτική κατηγορία έχουν εξοβελίσει προκαταρκτικά τις αποικιακές γενεαλογίες από το βουλγαρικό ιστορικό αφήγημα.

Φυσικά κάτι παρόμοιο ισχύει για την ελληνική κοινωνία, η οποία με την επίμονη ρητορική της θυματοποίησης (π.χ., Μικρασιατική Καταστροφή) συστηματικά λησμονεί τις δικές της περιπέτειες επεκτατικού μιλιταρισμού και κρατικού ρατσισμού (π.χ., Μικρασιατική Εκστρατεία). Μιλάμε για μια κοινωνία η οποία ακόμα δεν έχει αποδομήσει τη ρατσιστική κληρονομιά της κλασικής παιδείας, αλλά ευλαβικά την αναπαράγει σε πείσμα των καιρών.

Πώς μπολιάζει στη συνθήκη αυτή μια κατεξοχήν αποικιακή επιστήμη όπως είναι η ανθρωπολογία;

Το αποικιακό φορτίο της ανθρωπολογίας μεταφέρθηκε στο ελληνικό έδαφος όταν η αποαποικιοποίηση και ο Ψυχρός Πόλεμος μετέτρεψαν τη χώρα σε ένα είδος ερευνητικού "καταφυγίου." Μας καλύπτει όμως η διαβεβαίωση του άγγλου ανθρωπολόγου Michael Herzfeld ότι παρόλο τη συνακόλουθη εμφάνιση των Ελλήνων ως "αυτοχθόνων" της Ευρώπης, ο ανθρωπολογικός "πρόγονος" John Campbell τελικά δεν "μας" έκανε Αφρικανούς (στο κάτω-κάτω οι Σαρακατσάνοι έχουν "ευρωπαϊκό" σύστημα συγγένειας...);

Να το θέσω αλλιώς: ο ανθρωπολογικός λόγος, που στην καταστατική εφαρμογή του παραδέχεται μια λογική της διαβαθμισμένης ευρωπαϊκότητας και της αμφίσημης λευκότητας, έχει λειτουργήσει προς την αμφισβήτηση ή την ενίσχυση της βαλκανικής μετααποικιακότητας;

Κατά πόσο έχουμε φέρει -- και θα μπορούσαμε στο μέλλον να φέρουμε-- την αποικιακή κληρονομιά του ανθρωπολογικού λόγου στην επιφάνεια ώστε να την κάνουμε εργαλείο κριτικής των συγχρόνων μορφών ρατσισμού και διάκρισης;

Φυσικά ο πρώτος Άλλος της ελληνικής ανθρωπολογίας υπήρξε ο εθνοτικος Άλλος αλλα και ο άνθρωπος της υπαίθρου, ο οποίος αργότερα εμφανίστηκε σε φτωχογειτονίες της πόλης - π.χ. η Κοκκινιά ως χωριό. Πράγματι ο "μικρασιάτης πρόσφυγας" ήταν μια τέτοια μεταβατική φιγούρα πάνω στην οποία δομήθηκε η ταυτότητα του μεσοαστού έλληνα ερευνητή με τις "αποστολές" του ακόμα και μέσα στην Αθήνα. Από τη δεκαετία του 1990 και μετά, με την κατάρρευση του ευρωπαϊκού κομμουνισμού και το πρωτόγνωρο κύμα μετανάστευσης προς την Ελλάδα, οι μετανάστες προσφέρθηκαν ως αυτονόητο αντικείμενο ανθρωπολογικής μελέτης. Σήμερα, η θέση τους παίρνουν οι "πρόσφυγες".

Φυσικά στην εγχώρια ανθρωπολογική παραγωγή παράλληλα έχουν αναπτυχθεί πολλές άλλες προβληματικές, ενώ η ετερότητα προσεγγίζεται κριτικά, με ζητήματα όπως η ανθρωπολογία οίκοι, σπουδές του εθνικισμου, η βιοπολιτική, οι πολιτικές του ανθρωπισμού, οι κρατικές πολιτικές να αναλύονται εξαντλητικά.

Ωστόσο οι προτεραιτότητες των Ευρωπαϊκών προγραμμάτων χρηματοδότησης, οι νέες "χρυσές ευκαιρίες" σε αυτούς τους "δύσκολους καιρούς" για τους αποφοίτους μας σε υπηρεσίες ασύλου, προγράμματα μετεγκατάσης και σε ΜΚΟ σκληραίνουν την ταύτιση της ανθρωπολογίας με τη "παραγωγή γνώσης για ένα φυλετικοποιημένο Άλλο" και την υιοθέτηση ουσιοκρατικών προσεγγίσεων στους "πληθυσμούς" αυτούς, ενισχύοντας την εργαλειοποίησή της ανθρωπολογίας στη νεοφιλελεύθερη συνθήκη "διάσωσης", καθώς και τη δημιουργία μιας νέας "θέσης του αγρίου" στη σύγχρονη Ευρώπη.

Πώς να χειριστούμε τη συνθήκη αυτή με περισσότερο δικούς μας όρους - και ποιοι θα ήταν;

Ο Βραζιλιάνος ανθρωπολόγος Gustavo Lins Ribeiro έχει χρησιμοποιήσει τον όρο «παγκόσμιες ανθρωπολογίες» [world anthropologies] για να αποδομήσει την ιδέα μιας οικουμενικής και "ευρύχωρης" ανθρωπολογικής παράδοσης. Όσο έχει απλωθεί η ανθρωπολογία σε πλανητικό επίπεδο τόσο έχουν διαμορφωθεί εγχώριες ανθρωπολογιές, σε πολύ διαφορετικές κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, αντλώντας από ποικίλες διανοητικές παραδόσεις και φυσικά με άνιση πρόσβαση σε πόρους κι υποδομές.

Θυμάμαι τα πρώτα χρόνια δουλεύοντας στο ελληνικό πανεπιστήμιο ερχόμενη από την Αμερική την παράξενη αίσθηση ότι οι διαφορετικές εθνικές σχολές - βρετανική, γαλλική, αμερικάνικη -- για τα οποία είχα διαβάσει - καθόντουσαν σε μορφή άβαταρ γύρω από το τραπέζι στη ΓΣ. Από τη μια, η αποικιακή μίμηση, από την άλλη, η -- εν δυνάμει τουλάχιστον - σχετικοποίηση των ηγεμονικών εκδοχών των επιστημών μας.

Για τον Ribiero το ζήτημα είναι πως ο ανθρωπολόγος εκτός του ηγεμονικού πλαισίου καλείται να καλλιεργεί τον κοσμοπολιτισμό του επαρχιώτη (provincial cosmopolitanism), να ξέρει να κινείται μεταξύ γλωσσών και διάφορων ακαδημαϊκών χωρών, ενώ ξανά και ξανά συγχωρείται, επιτρέπεται, ίσως επιβραβεύεται *ο επαρχιωτισμός του "κοσμοπολίτη" (cosmpolitan provincialism). *

Αν η μετα-σοσιαλιστική ανθρωπολογία σήμαινε ότι η Ελλάδα έπεσε από κάθε "χάρτη" ηγεμονικού ανθρωπολικού ενδιαφέροντος (και να μη γελιόμαστε για τη συνεχιζόμενη κεντρικότητα του χάρτη... ), η οικονομική κρίση προκάλεσε ένα πρωτόγνωρο διεθνές ανθρωπολογικό ενδιαφέρον στην "ελληνική περίπτωση." Σε σχέση με παλιότερες εποχές, όμως φαίνεται να έχουμε περάσει από το φετιχισμό της γνώσης της γλώσσας πεδίου (field language) σε "έκτακτες αποστολές" που μοιάζουν ακόμα σε κάποιες περιπτώσεις με ένα είδος ακαδημαϊκού τουρισμού. Στις βιαστικές αυτές επισκέψεις, "ιθαγενείς ανθρωπολόγοι" συχνά παίζουν το ρόλο του μεταφραστή και βασικό πληροφορητή (key informant) -- παρά συναδέλφου. Σπάνια αναφέρονται ελληνόγλωσση βιβλιογραφία στις μελέτες που προκύπτουν από αυτές τις έρευνες, ενώ ταυτόχρονα εξασφαλίζουν την εδραίωση νέων ειδικών και gatekeepers ενός ηγεμονικού ανθρπωολογικού λόγου περί κρίσης.

Υπάρχει μια βαθιά ειρωνεία εδώ: δηλαδή ότι η λιτότητα η ίδια έχει υποβαθμίσει με κάθε τρόπο τις συνθήκες παραγωγής και συνέχισης της παραγωγής ανθρωπολογικής γνώσης στην Ελλάδα - ακόμα και συγκέντρωσης (όπως αυτή η ημερίδα αποδεικνύει). Δεν μπορούμε εύκολα να τραβήξουμε μια σέλφι της κατάστασης. Ή να το πω αλλιώς, χορεύουμε σε αυτόν τον χώρο, εν μέρει, μερικοί από μας τουλάχιστον, αλλά δεν νομίζω ότι έχουμε ορίσει το ρυθμό κα το στυλ και αν πραγματικά θέλουμε να χορέψουμε. Θα πρέπει να μας προβληματίζει αυτό;

Ο όρος Social Justice Warrior - ή SJW - για όσες και όσους δεν το γνωρίζουν, αποτελεί όχι φόρο τιμής...αλλά μια προσβολή, σε έναν λόγο αντιδραστικό που όλο και περισσότερα κατακλύζει το διαδίκτυο σε μιμίδια, όπως της κοκκινομάλλας "στρίγγλας" με γυαλιά... Στα συμφραζόμενα αυτά ο "φεμινισμός" θεωρείται συνώνυμος με την έλλειψη ανεκτικότητας, η κριτική με το triggering. Όπως λένε: "Your rights end where my feelings begin"....

Στις δικές μου φοιτήτριες και φοιτητές ο όρος δεν είναι γνωστός (ακόμη). Στον δεκατριών χρονών γιο μου όμως, ως πιο ενταγμένος ίσως σε αγγλόφωνα κοινωνικά μέσα, δεν είναι απλά γνωστό, αλλά δεδομένο...

Για μια επιστήμη της κριτικής και της ετερότητας -- μια επιστήμη ταυτισμένη σε μεγάλο μέρος στην ιστορία της με την ανάδειξη, απονομιμοποίηση και αμφισβήτηση των στερεοτύπων, της ουσιοκρατίας, της κοινωνικής αδικίας, της ανισότητας, κτλ. , αυτό το νέο δόγμα θέτει μπροστά μας επείγουσες προκλήσεις.

Πώς να χειριστούμε τη παγίδευσή μας σε αυτό το λόγο-καρικατούρα; Στην κρίσιμη αυτή συγκυρία του post-truth, το μόνο σίγουρο είναι ότι δεν θα φτάσει ο εμπειρισμός - η κατάθεση "των δεδομένων".